Nawiązywanie i rozwiązywanie stosunku pracy

1. Zmiana oczywistej pomyłki w dacie rozpoczęcia pracy zapisanej w umowie o pracę

Sporządzając 11 grudnia 2023 r. umowę o pracę na okres próbny, omyłkowo wpisaliśmy okres zatrudnienia od 28 grudnia 2024 r. do 27 lutego 2024 r. i dzień rozpoczęcia pracy 28 grudnia 2024 r. Pracownik umowę podpisał, rozpoczął pracę 28 grudnia 2023 r. i od tego dnia był zgłoszony do ZUS. Czy można dokonać sprostowania oczywistej omyłki pisarskiej, podpisanego obustronnie, o treści: "W umowie o pracę na okres próbny zawartej w dniu 11 grudnia 2023 r., omyłkowo wskazano datę rozpoczęcia pracy, tj. 28 grudnia 2024 r., a winna być data 28 grudnia 2023 r."? Czy też konieczne jest porozumienie zmieniające?

Przepisy prawa nie przewidują możliwości sprostowania zapisów umowy o pracę, nawet jeśli są efektem oczywistej pomyłki pisarskiej. Jakiekolwiek zmiany w jej postanowieniach mogą być wprowadzane za porozumieniem stron (tzw. aneksem), a jeżeli nie uda się go osiągnąć - za wypowiedzeniem zmieniającym, o którym mowa w art. 42 K.p. Ta druga metoda wymaga spełnienia warunków wskazanych w wymienionym przepisie. Czytelnik powinien dążyć do porozumienia z pracownikiem, ponieważ jest to najszybsza i najmniej sformalizowana ścieżka dokonania zmiany w przedstawionej umowie o pracę.

Od 26 kwietnia 2023 r. taki sam charakter ma czas trwania umowy na okres próbny (art. 29 § 1 pkt 6 lit. a K.p.). Ich zmiana za porozumieniem sprowadza się do zgodnego ustalenia treści oświadczenia pracodawcy i pracownika jako stron tej umowy oraz jego podpisania. W tym trybie nie ma żadnych dodatkowych formalności, a granice dowolności sformułowania oświadczenia wyznacza natura stosunku pracy, ustawy i zasady współżycia społecznego (art. 353¹ K.c. w zw. z art. 300 K.p.). Są to granice dla zasady swobody umów, z której pracodawca i pracownik mogą skorzystać wprowadzając dany zapis do umowy o pracę z mocą wsteczną.

Zawarte w pierwszym pytaniu Czytelnika sformułowanie "podpisanego obustronnie" sugeruje, że pracownik zgadza się na wprowadzenie prawidłowej daty początkowej okresu zatrudnienia i daty rozpoczęcia pracy. Zatem taka zmiana jest porozumieniem zmieniającym, tyle że musi być to wprost zamieszczone w jego treści. Może ono brzmieć następująco:

Porozumienie zmieniające musi zawierać dane pracodawcy i pracownika, a także zostać opatrzone datą jego zawarcia oraz podpisami obydwu stron umowy o pracę. Powinno mieć formę pisemną, ponieważ dotyczy umowy o pracę, która ma być obowiązkowo zawarta na piśmie (art. 77 § 1 K.c. w zw. z art. 29 § 2 zd. 1 i art. 300 K.p.).

Zwracamy uwagę! Jeżeli Czytelnik wydał pracownikowi świadectwo pracy do omawianej umowy o pracę z błędną datą początkową okresu zatrudnienia, to musi je sprostować. Zasadniczo czyni to na wniosek pracownika złożony w ciągu 14 dni od otrzymania świadectwa pracy (art. 97 § 2¹ zd. 1 K.p.). Nie ma jednak przeszkód prawnych, żeby dokonał sprostowania z własnej inicjatywy.

2. Pozorność umowy o pracę zawartej z pracownicą będącą w ciąży

Zawarliśmy umowę o pracę z kobietą będącą w ciąży. Czy taka umowa może zostać zakwestionowana przez ZUS?

Odpowiedź na pytanie Czytelnika nie jest jednoznaczna. Bogate orzecznictwo Sądu Najwyższego nakazuje w tych okolicznościach badanie konkretnych przypadków celem ustalenia czy umowa o pracę była rzeczywiście wykonywana, czy też została zawarta tylko w celu uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego (por. postanowienie SN z 13 grudnia 2023 r., sygn. akt III USK 425/22). W uzasadnieniu ww. postanowienia Sąd Najwyższy uznał za ugruntowany w orzecznictwie pogląd, zgodnie z którym cel zawarcia umowy o pracę w postaci osiągnięcia świadczeń z ubezpieczenia społecznego nie jest sprzeczny z ustawą. Jednak: "(...) nie może to oznaczać akceptacji dla nagannych i nieobojętnych społecznie zachowań oraz korzystania ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych w sytuacji zawarcia umowy o pracę na krótki okres przed zajściem zdarzenia rodzącego uprawnienie do świadczenia (np. urodzeniem dziecka) i ustalenia wysokiego wynagrodzenia w celu uzyskania świadczeń obliczonych od tej podstawy. Taka umowa o pracę jest nieważna jako sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Należy przy tym podkreślić, że samo zawarcie umowy o pracę w okresie ciąży, nawet gdyby głównym motywem było uzyskanie zasiłku macierzyńskiego nie jest naganne, ani tym bardziej sprzeczne z prawem. (...)".

Wyrażane poglądy pozornie pozostają w sprzeczności, jednak w rzeczywistości wskazują na to jak drobiazgowo Sąd w razie sporu ustala rzeczywisty cel zawarcia umowy i to czy była ona wykonywana.

ZUS może zakwestionować także samą wysokość wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe, jeżeli okoliczności sprawy wskazują, że zostało wypłacone na podstawie umowy sprzecznej z prawem, zasadami współżycia społecznego lub zmierzającej do obejścia prawa - art. 58 K.c. (por. uchwała SN z 27 kwietnia 2005 r., sygn. akt II UZP 2/05, OSNP 2005/21/338).

Możliwość podważenia ważności umowy o pracę wynika z niekwestionowanego poglądu, że do objęcia pracowniczymi ubezpieczeniami społecznymi nie może dojść, gdy zgłoszenie do nich dotyczy osoby, która nie jest pracownikiem, przez co rozumieć należy sytuacje, w których praca w ogóle nie jest świadczona albo jest wykonywana, ale w ramach innego stosunku prawnego niż stosunek pracy, albo gdy są jedynie pozorowane czynności pracownika (por. wyrok SN z 18 maja 2006 r., sygn. akt III UK 32/06). W wyroku z 10 lutego 2006 r. (sygn. akt I UK 186/05) Sąd Najwyższy stwierdził, że podleganie ubezpieczeniu społecznemu wynika z prawdziwego zatrudnienia, a nie z samego faktu zawarcia umowy o pracę. Taki sam pogląd wyraził w wyroku z 14 września 2006 r. (sygn. akt II UK 2/06) podkreślając, iż nie stanowi podstawy do objęcia ubezpieczeniem społecznym dokument nazwany umową o pracę, jeżeli rzeczywisty stosunek prawny nie odpowiada treści art. 22 K.p. Nie jest on zatem niepodważalnym dowodem na to, że strony podpisujące umowę o pracę faktycznie złożyły oświadczenia woli o treści w nim zapisanej (por. wyrok SN z 19 października 2007 r., sygn. akt II UK 56/07). Skutku objętego rzeczywistym zamiarem stron (objęcia ubezpieczeniem) nie wywołuje zawarcie umowy o pracę, której strony stwarzają pozór realizacji przez ubezpieczonego czynności odpowiadających treści art. 22 K.p., czyli wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem, za wynagrodzeniem odpowiadającym ilości i jakości świadczonej pracy (art. 78 K.p.). Z obowiązku pracodawcy polegającego na zgłoszeniu do ubezpieczenia społecznego zatrudnionych pracowników należy wysnuć wniosek, że bycie podmiotem ubezpieczenia związane jest wyłącznie z realizacją podstawowego dla stosunków tego ubezpieczenia warunku wykonywania pracy w ramach stosunku pracy. W świetle tego istotne jest to, czy pracownik zawierający umowę o pracę w rzeczywistości pracę taką wykonywał. Jeśli ZUS zakwestionuje ważność umowy wydając w tej sprawie decyzję, od której nastąpi odwołanie do sądu, to postępowanie dowodowe skoncentruje się na tym czy pracownica podjęła pracę i rzeczywiście ją wykonywała, a pracodawca świadczenie to przyjmował. ZUS zwykle w takich sprawach kwestionuje też racjonalność zatrudnienia pracownika. Można jednak wtedy powoływać się na pogląd wyrażony w cytowanym wcześniej postanowieniu z 13 grudnia 2023 r., w którym Sąd Najwyższy przypomniał, że w prawie polskim obowiązuje zasada swobody działalności gospodarczej oraz swobody kształtowania umów. Fakt bycia w ciąży nie powinien mieć decydującej doniosłości dla oceny ważności umowy o pracę, bowiem obowiązujące przepisy Kodeksu pracy nie zawierają ograniczeń w zakresie zawierania umów o pracę z kobietą w ciąży. Istotną kwestią może być uzyskanie zaświadczenia lekarskiego o braku przeciwwskazań zdrowotnych do wykonywania pracy na określonym stanowisku mimo ciąży.

W razie zakwestionowania przez ZUS ważności umowy o pracę zawartej z pracownicą w ciąży, rolą pracodawcy i odwołującej się od negatywnej decyzji pracownicy jest wykazanie, że pracownica realizowała obowiązki pracownicze u płatnika składek wynikające z umowy o pracę i konsekwentnie, stale, systematycznie oraz w sposób ciągły świadczyła pracę podporządkowaną pracodawcy, a pracodawca sprawował nad nią nadzór kierowniczy oraz odbierał wykonaną przezeń pracę. Wykazanie tego pozwoli na stwierdzenie, że zostały spełnione przesłanki określone w art. 8 ust. 1 ustawy o sus do objęcia pracownicy ubezpieczeniami społecznymi jako osoby zatrudnionej u płatnika składek.